Fræðsla

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

FYRSTI VÍSIR AÐ ÁFENGISMÁLASTEFNU

Frá örófi alda hefur mönnum verið ljóst að áfengisdrykkja veldur margvíslegu böli. Jafnlengi mun afstaða almennings til þessa vímuefnis hafa verið tvíbent. Menn tengdu neyslu þess lengi vel helgiathöfnum ýmsum. Síðar skaut sú hugmynd rótum meðal Vesturlandaþjóða að þetta vímuefni gleddi menn, losaði þá við það sem nú er kallað hömlur, gerði þá frjálsmannlega til orðs og æðis.

– Menn gerðu áfengið að skálkaskjóli sem veitti þeim rétt til hegðunar er þeir hefðu ekki
leyft sér ódrukknir.

Forfeður vorir komu út hingað austan um haf með ýmsa vitneskju í farangri sínum. Til að mynda gerðu þeir sér grein fyrir bölvun drykkjuskapar. Alkunn eru erindin um ofdrykkjuna í Hávamálum. Þar segir m.a.:

“Byrði betri
ber-at maður brautu að
en sé mannvit mikið,
vegnest verra
vegur-a hann velli að
en sé ofdrykkja öls.

Er-a svo gott
sem gott kveða
öl alda sonum,
því að færra veit
er fleira drekkur
síns til geðs gumi.”

En þó að menn vissu þetta liðu samt aldir þar til löggjafinn tók að hlutast til um meðferð áfengis hérlendis og innflutning þess.

Á fyrstu öldum byggðar í landi voru þekktust ekki brenndir drykkir. Öl og vín höfðu hins vegar um langan aldur verið fylgifiskar mannskepnunnar. Ekki virðist vöntun brenndra drykkja eða eimaðra hafa staðið í vegi fyrir því að vínandinn leiddi til ógæfuverka eða tortímdi fólki. Gleggsta vitnisburðinn um bölvun þá er hlotist gat af neyslu öls og gerjaðra vína er að finna í sögu Sverris konungs Sigurðarsonar (1177-1202) en hún er talin rituð af samtíðarmanni hans Karli ábóta Jónssyni á Þingeyrum (d.1213) að fyrirsögn konungs sjálfs. Sverrir var snjall ræðumaður enda prestvígður og eru ræður hans margar geymdar í sögunni. – Ein þeirra fjallar um bölvun ofdrykkju og er talin ein af perlum íslenskra bókmennta. Ræðan var haldin vegna vandræða sem stöfuðu af því að þýskir kaupmenn seldu ódýrt vín í Björgvin. Enn er boðskapur konungs tímabær því að enn hljótast víða hörmungar af sölu ódýrs áfengis. Og undarlegt er hversu þessi prestlærði miðaldakonungur fer nærri hugmyndum nútímavísinda um afleiðingar ofdrykkju.

Í Sverrissögu segir: “Nokkru síðar hafði konungur þing í bænum og talaði og mælti: “Þakka viljum vér hingaðkomu enskum mönnum, þeim er hingað flytja hveiti og hunang, flúr eða klæði, svo viljum vér og þakka þeim mönnum, er hingað hafa flutt léreft eða lín, vax eða katla. Þá menn viljum vér og til nefna, er komnir eru af Orkneyjum eða Hjaltalandi eða Færeyjum eða Íslandi og öllum þeim, er hingað hafa flutt þá hluti, er eigi má missa og land þetta bætist við. En um þýðverska menn, er hingað eru komnir, mikill fjöldi og með mörgum skipum, og ætla héðan að flytja smjör og skreið, er mikil landseyra er að þeirra brottflutningu, er hér komið vín, er menn hafa lagst til að kaupa hvorirtveggju mínir menn og bæjarmenn eða kaupmenn, hefir af því kaupi staðið margt illt, en ekki gott. Hér hafa týnt margir menn lífinu fyrir þessa sök, sumir limunum, sumir bera annars konar örkuml allan aldur sinn, sumir svívirðingu, verið særðir eða barðir, og veldur þessu ofdrykkja. Kann ég þeim Suðurmönnum fyrir sína ferð mikla óþökk, og með því að þeir vilji halda lífinu og fénu, verði þeir í brautu héðan sem fyrst, og hefir þeirra erindi orðið oss óþarft og ríki voru. – Þér megið á minnast, hvað efni ofdrykkjan er, eða hvað hún aflar eða hverju hún týnir. Það er hið fyrsta, er minnst er, að sjá, er þýðist ofdrykkjuna, þá fyrirlætur hann allan fjáraflann því að ofdrykkjan týnir fénu og glatar, þar til er sá maður, er fullsæll var að verður vesæll og volaður. Sá er annar hlutur ofdrykkju, að hann týnir minninu, og öllu því gleymir hann, er honum væri skylt að muna. Það er hið þriðja, að þá girnist hann hina röngu hlutina og hræðist eigi að taka fé með röngu og svo konur. Sá er hinn fjórði hlutur ofdrykkju, að hún eggjar hann að þola engan hlut, hvorki orð né verk, gjalda á móti hálfu meira illt en til sé gert, og enn umfram eggjar hún þess að leita lastmæla á þá, er óvaldir eru. Þá er sá einn að hann þreytir líkamann til að þola vandræðið, mæðast af vökunum, týna blóðinu í öllum liðunum og spilla blóðinu til vanheilindis, og þar með týna allri heilsunni. Og þá er farið er eigunni, heilsunni og vitinu, þá eggjar hún þá að fyrirfara því, er ólógað er, en það er sálan, eggjar þá að órækjast alla rétta siðsemi, girnast syndirnar en afhugast guði og öllu hinu rétta, minnast á engan hlut þann, er hann hefur gert. Lítið nú á, ofdrykkju mennirnir, þá er þér skiljist frá öllu í senn, drykkjunni og lífinu, hvað líkast er, hver þá mun grípa við sálunni. Minnist á, hversu ólíkt þetta athæfi er því, er vera skyldi, því að öllum hlutum skyldi stilling fylgja.””

Lítið mun um innflutt öl á Íslandi fram á 14. öld. Menn heittu öl eða gerðu innanlands að norskum sið. Á 15. og 16. öld jókst mjög innflutningur öls. Öl var tollað á þeim tíma. Á tunnuna voru lagðar 30 álnir (vaðmáls). Tollurinn var fljótlega hækkaður og var kominn upp í 60 álnir um 1500.

Í Jónsbók eru ákvæði um að ekki megi bera ölföng í Lögréttu, hvorki til sölu né veitinga. Mun það fyrsti vísir að áfengismálastefnu íslenskri; sýnir og djúphygli löggjafans sem hefur gert sér ljóst að múta má með áfengisgjöfum og að ölvaður maður er jafnan dómgreindarlítill.

Um 1100 fundu menn upp aðferð til að framleiða brennda drykki úr víni með eimingu. Líkindi benda til að það hafi gerst í Salernó á Ítalíu. Annars bendir orðið alkóhól til arabísks uppruna þessa efnis enda kunnáttan ef til vill komin frá Aröbum.

Fram yfir siðaskiptatímabilið var því almennt trúað í Evrópu að brenndir drykkir væru ágætisefni sem efldi heilbrigði og lengdi líf manna. Voru þeir því í upphafi einkum notaðir sem lyf en um 1500 ryðja þeir sér til rúms sem samkvæmisdrykkir.  

VIÐNÁM Á ÓMILDRI ÖLD
Öld síðar var brennivínsdrykkja orðin mikil hérlendis og átti þó eftir að aukast næstu tvær aldirnar. Heimildir sýna að á þessum tíma var ekki óalgengt að drykkjuskapur riði mönnum að fullu. Jafnvel börn fórust af brennivínsdrykkju. 

Glögg dæmi ástandsins eru örlög tveggja skólameistara Skálholtsskóla: Annar þeirra veltur öldrukkinn og sofandi í Brúará og týnir svo lífi, hinn heldur ölvaður úr kaupstað í Hólminum (vestan Reykjavíkur) upp Örfiriseyjargranda í átt til lands og drukknar.

Í byrjun 18. aldar var drykkjuskapur orðinn slíkt böl Íslendingum, lærðum sem leikum, að hinir bestu menn fengu ekki lengur orða bundist. Árið 1733 rituðu nokkrir embættismenn á Alþingi bænaskrá til konungs þar sem þeir fara þess á leit að bannað verði að flytja brennivín til Íslands. Frumkvöðull að þessari bænaskrá var Jón biskup Árnason (1665-1743). Beiðni þessi náði þó ekki fram að ganga því að “kaupmenn og stiftamtmenn hömluðu” að sögn Páls Eggerts Ólasonar.

Árið 1741 hélt til Íslands prýðilega menntaður danskur klerkur, Ludvig Harboe. Í för með honum var Jón Þorkelsson, fyrrum skólameistari í Skálholti. Skyldu þeir rannsaka kirkjumál og hag kristni í landinu, koma á fót barnafræðslu um kristinn dóm og fermingu.- Harboe ofbauð drykkjuskapur Íslendinga og tók undir tilmæli Jóns Árnasonar biskups um brennivínsbann. Það sem eftirtektarverðast er fyrir nútímamenn í tillögum Harboes er að hann sameinar í þeim báðar þær hugmyndir, sem nú eru uppi meðal ágætra manna af ýmsu þjóðerni, um hvernig helst megi stemma stigu við drykkjuskap. Hann leggur, sem sé, til að ekki sé annaðhvort tekin upp skömmtun (ransonering) áfengis eða skráning (registrering) heldur báðum aðferðum beitt. – Mætti virðast að lítt hefði miðað í tvær aldir rúmar í viðureigninni við þá “kaupmenn dauðans” sem fjárhagslegan hagnað hafa af sölu þessa vímuefnis.

Fyrsta ráðstöfun, sem gerð var af hálfu löggjafans til að draga úr áfengissölu á Íslandi, er fyrirmæli í konungsbréfi frá 3. júní 1746 og bein afleiðing af umbótatillögum Harboes. Þar er biskupum falið að sjá um “að prestar og aðrir haldi sig frá drykkjuskap.” Prestum ber og að benda alþýðu á það tjón sem drykkjuskaparóregla veldur. (Fyrsti vísir að bindindisfræðslu!). Þá er bannað að vígja drykkfellda stúdenta til prests eða skipa þá kennara eða djákna. – Á þessu er síðan hert í svonefndri húsagatilskipun frá 1. júlí sama ár.

Árið 1786 var gefin út tilskipun um stofnun sex kaupstaða á Íslandi, jafnframt því sem fyrirheit voru gefin um afnám einokunar. Í tilskipuninni er brennivínsgerð algerlega bönnuð. Árið eftir, þegar einokun var aflétt, birti Rentukammerið auglýsingu þar sem sagði að þeim sem ekki hefðu rétt til verslunarreksturs skyldi óheimilt að kaupa meira af brennivíni og tóbaki en þeir ætluðu til eigin nota. Í annarri tilskipun frá sama ári um hina íslensku verslun og sjóferðir var kveðið svo á að til veitinga áfengra drykkja þyrfti leyfi amtmanns og skyldu sektir fyrir koma ef út af væri brugðið. Þetta voru í raun fyrstu reglurnar sem settar voru  um sölu og veitingar áfengis hérlendis.

Þess má geta að það var einmitt á þessari öld sem Evrópuþjóðir ýmsar (Svíar, Rússar, Frakkar, Englendingar) settu lög um meðferð áfengis, m.a. lokunartíma veitingahúsa. Vestanhafs var stefnan gegn áfengisneyslu enn skýrari en í gamla heiminum enda skaut bindindishreyfingin þar rótum nokkrum áratugum síðar.

Árið 1809 – í Napóleonsstyrjöldunum miðjum – var gefið út bréf, svonefnt hreppstjórainstrúx, þar sem hreppstjórum var boðið að gefa gaum að drykkjuslarki á helgidögum og ákæra til sekta og “að líða ekki brennivíns skenkingar eða útsölu í staupatali þeim sem þar til hafa ekki leyfi, og ekki drykkjuhús fyrir ferðamenn, ekki að prestum sé brennivín fært eða boðið af fólki, við þeirra embættisverk í kirkjum eða við húsvitjanir, í embættislauna stað, og ekki að fólk færi brennivín til kirkju eða þings til sölu eða veitinga þar hver öðrum.

Árið 1855 var  í tilskipun um sunnu- og helgidagahald “gestgjöfum og öðrum
veitingamönnum bannað að veita áfenga drykki – á sunnudögum eða öðrum helgum fyrr en eftir miðaftan. Og í opnu bréfi frá 26. september 1860 var enn mælt svo fyrir að áfengisveitingar og áfengissala skyldu bannaðar skilyrðislaust alla sunnu- og helgidaga – og þá einnig “eftir miðaftan.”

Upp úr 1870 tók Alþingi að fjalla um áfengismál og þá einkum gjald á brennivín og aðra áfenga drykki. Taldi Alþingi nauðsyn að slíku gjaldi yrði komið á og var gefin út tilskipun um það 26. febrúar 1872. Skyldi gjaldið renna í landssjóð. – Mikil óánægja reis út af þessu þar eð Alþingi hafði ekki fengið fjárforræði. Menn gengu þúsundum saman í bindindi á þjóðernislegum forsendum næstu misserin. Var þúsundþjalasmiðurinn, Tryggvi Gunnarsson, helsti hvatamaður þessa pólitíska bindindis og reit margt til stuðnings því. Hann sagði þar ýmislegt sem enn er í fullu gildi, til að mynda: “Ef Bakkus gamli sleppti einveldi á Íslandi, þá væri það stjórnarbót, er betri væri en þó danir ljeti lausa stjórnartauma sína við oss.” (Norðanfari, júní 1873).

Á Alþingi 1875, en þá hafði þingið fengið fjárforræði samkvæmt stjórnarskránni 1874, var ákveðið að brennivínstollurinn kæmi á alla áfenga drykki. Tollurinn var og hækkaður frá því sem ákveðið hafði verið 1872. Enn var hann hækkaður verulega 1879.

LANDNÁM GÓÐTEMPLARA
Árið 1884 nam Góðemplarareglan land á Íslandi. Það gerðist á Akureyri. Tveim árum síðar var landssamband stúkna, Stórstúka Íslands, stofnað í Reykjavík. Á undraskömmum tíma varð Reglan fjölmennustu félagasamtök þjóðarinnar. Hún varð og móðir fjölmargra annarra samtaka og stofnana sem síðan hafa vaxið og eflst. Templarahúsin, sem reist voru víða um land, urðu félagsmiðstöðvar og áhrifa templara gætti á flestum sviðum þjóðlífsins.

Á Alþingi 1887 fékk Jón Ólafsson, þáverandi stórtemplar, samþykkt lagafrumvarp um veitingar og sölu áfengra drykkja. Frumvarpið var samþykkt með miklum meirihluta atkvæða. Meðal þeirra ákvæða, sem til nýmæla töldust, var að staupasala við búðarborð var afnumin, snapsagjafir voru bannaðar og engir nema veitingamenn máttu selja áfengi í minna en þriggja pela skömmtum. – Leyfi til áfengisveitinga mátti aðeins veita ef meirihluti atkvæðisbærra hreppsbúa samþykkti það, svo og meirihluti hreppsnefndar og sýslunefndar, og amtmaður staðfesti. Gjöld fyrir áfengisveitingaleyfi voru einnig ákveðin og veitingamaður skyldur til að geta hýst ákveðinn fjölda ferðamanna.

Með setningu þessara laga var í raun hafin sú áfengismálastefna sem fram var haldið af meirihluta Alþingis og þjóðarinnar fram undir 1920 og stuðlaði að því að á þessum áratugum dró jafnt og þétt úr drykkjuskap og það svo mjög að áfengisböl var nánast óþekkt hugtak á síðustu árum þessa skeiðs. Lögin voru að ýmsu leyti fyllri og nútímalegri með tilliti til stefnumörkunar Alþjóðaheilbrigðis-málastofnunarinnar en þær reglur sem nú gilda. Staupagjafir og ókeypis áfengisveitingar máttu til að mynda ekki fara fram í sölubúðum og vöruskemmum. – Hvað nú um haugveislur og svonefndar vörukynningar alls kyns sölumanna? Víða erlendis, t.a.m. í Svíþjóð, flokkast slíkt atferli undir ólögmæta viðskiptahætti, jafnvel mútustarfsemi. Og hvar er nú frelsi fólks til að neita ef prakka á upp á það áfengisveitingahúsum? Þar kemur engin almenn atkvæðagreiðsla til. Lýðræði landshöfðingjatímans var að þessu leyti fullkomnara því sem frjálshyggjupostular vorra tíma geipa sem mest af. 

Árið 1893 veitti Alþingi Stórstúku Íslands styrk til bindindisboðunar. Var það í fyrsta sinni sem veitt var af opinberu fé til upplýsingastarfsemi um skaðsemi vímuefna.

Tveim árum síðar var samþykkt þingsályktunartillaga um “að innleidd verði í alþýðu-, gagnfræða- og barnaskólum, er njóta styrks úr landssjóði, fræðsla um áfengi og áhrif þess á mannlegan líkama.”

Í ársbyrjun 1900 gengu í gildi ný lög um verslun með áfenga drykki og veitingar þeirra. Með þeim voru héraðabönn heimiluð. Leyfi til áfengisverslunar kostaði 500 kr. samkvæmt lögum þessum og gilti í 5 ár. Sérstakt leyfi þurfti til að versla með áfengi á skipsfjöl á löggiltum verslunarstöðum. Leyfisbréfið kostaði 600 kr. og gilti aðeins eina verslunarferð. Árlegt gjald fyrir áfengisveitingaleyfi var 300 kr., ef veitingahúsið var í kaupstað, en 200 kr. ef það var utan kaupstaða. Enginn var skyldugur til að greiða skuldir  sem stofnað var til vegna áfengiskaupa. Önnur ákvæði voru samhljóða lagaákvæðunum frá 1887. Aldamótaárið voru og samþykkt lög um bann við gerð áfengra drykkja á Íslandi.

Ekki er úr vegi að bera saman skilyrði til áfengissölu um aldamót og nú. Áfengissalar þurftu að greiða háar fjárhæðir, ef miðað er við verðgildi peninga þá, fyrir sölu- og veitingaleyfi. Hreppsbúar höfðu heimildir til að neita því að áfengissöluhús væru innan sveitarfélagsins. Aðeins gistihús gátu fengið áfengisveitingaleyfi. – Þessu er annan veg farið nú. Gjöld fyrir áfengisveitingaleyfi eru það lág að þau eru nánast sýndarmennskan ein. Lögreglustjórar og sveitarstjórnir geta dritað niður áfengisveitingahúsum um allar þorpagrundir án þess að íbúar sveitarfélagsins fái að tjá hug sinn um slíkt. Og nánast hver ómerkileg veitingahola getur fengið leyfi til áfengissölu – en þegar slík leyfi eru veitt stöðum, sem ekki hafa á boðstólum mat og úrval óáfengra drykkja við vægu verði, má segja að lög séu sniðgengin. Enda leynir sér ekki að um aldamótin var um þróun að ræða í sambandi við fjölda áfengissölustaða en öfugþróun einkennir vora tíma. Sem dæmi má nefna að 1899 var áfengi selt í 54 verslunarstöðum á landinu; árið 1905 á 12 stöðum. Og gestgjafar, sem áfengissöluleyfi höfðu það ár, voru 5 eða 6 á öllu landinu.

Árið 1907 samþykkti Alþingi lög sem bönnuðu veitingar “áfengra drykkja fyrir borgun á skipum, sem koma hér við land eða ganga meðfram stöndum landsins, meðan þau eru í höfn.”

ÞJÓÐARATKVÆÐAGREIÐSLA OG BANNLÖG
Árið 1908 var efnt til þjóðaratkvæðagreiðslu um bannlög fyrir Ísland. Hún fór fram 10. september samhliða alþingiskosningunum frægu sem að mestu snerust um Uppkastið svonefnda. Hafa verður í huga þegar talað er um þjóðaratkvæðagreiðslu á þessum tíma að helmingur þjóðarinnar hafði ekki enn öðlast rétt til að kjósa til Alþingis. Konur fengu ekki þann rétt fyrr en 1915. Niðurstaða atkvæðagreiðslunnar varð sú að rúmlega 3/5 greiddra og gildra atkvæða vildu áfengisbann (60,38%).

Á Alþingi 1909 var síðan flutt frumvarp  til laga um aðflutningsbann á áfengi. Það var samþykkt. Af þjóðkjörnum þingmönnum greiddu 25 atkvæði með lögunum en 6 á móti. Af 6 konungkjörnum þingmönnum greiddi aðeins einn lögunum atkvæði, Lárus H. Bjarnason lagaskólastjóri. Lögin voru samþykkt þannig að aðflutningsbann skyldi koma til framkvæmda 1. janúar 1912 en sölubann 1. janúar 1915. Árin þrjú á milli mátti selja þær áfengisbirgðir sem til yrðu í landinu í ársbyrjun 1912. Friðrik konungur áttundi staðfesti lögin 30. júlí 1909 og undirritaði Björn Jónsson ráðherra þau með konungi. Vel fór á því þar eð Björn var einn helsti foringi bannmanna. Við þetta tækifæri lýsti konungur ánægju sinni með lögin og kvaðst vona að Danir bæru einnig gæfu til að setja sér slík lög. 

Bannlögin vöktu athygli víða erlendis. Íslendingar voru fyrstir þjóða í heiminum til að koma á lögum um algert áfengisbann. Finnska þingið hafði þó samþykkt bannlög en Rússakeisari, sem Finnar lutu þá, hafði neitað að staðfesta þau.

Á Alþingi 1912 fékk Jón Magnússon, síðar forsætisráðherra, samþykkt frumvarp til laga um viðauka við lögin frá 1899 um verslun og veitingar áfengra drykkja. Með samþykkt þess frumvarps voru reistar skorður við neyslu áfengis í einkaklúbbum sem höfðu rutt sér til rúms þessi árin.

Fyrsta breytingin, sem gerð var á bannlögunum frá 1909, var samþykkt 1913. Með henni var sendimönnum erlendra ríkja heimilað að flytja frá útlöndum einu sinni á ári hæfilegan áfengisforða  til heimilisþarfa sinna fyrir eitt ár í senn, þó ekki yfir 800 lítra. Sendiráð voru þá aðeins tvö í Reykjavík,  norskt og franskt. – Á sama þingi var svofelld viðbót við bannlögin samþykkt: “Enginn má taka við nokkurs konar áfengi úr skipi, er hefst við hér við land, nje heldur taka við áfengi á floti, hvort heldur gegn endurgjaldi nje endurgjaldslaust.”

Árið 1915 samþykkti Alþingi lög um bann við tilbúningi áfengra drykkja, fyllri en lögin frá 1900 höfðu verið. – Á sama þingi voru enn samþykktar breytingar á bannlögunum. Ríkisstjórninni var heimilað að veita skipum, sem höfðu rúm fyrir 25 farþega eða fleiri og voru í förum milli landa, undanþágu frá því ákvæði að ekkert íslenskt skip mætti flytja áfengi til landsins. Þá var og leyft að löggilda til lækninga vissar áfengistegundir. Skyldi það gert með viðauka við lyfjaskrá. Einnig var iðnaðarmönnum heimilað að flytja inn vínanda til iðnþarfa.

Þessar breytingar áttu eftir að hafa alvarlegar afleiðingar í för með sér. Konsúlabrennivínið svokallaða, sem heimilað var að flytja til landsins 1913, skipaáfengið og iðnaðarspíritusinn virðast ekki hafa dregið þungbæran dilk á eftir sér. Öðru máli gegndi um læknabrennivínið. Landlæknir virðist þó hafa getað spornað við því að apótekin í landinu yrðu löggiltir dreifingarstaðir áfengis þar til í nóvember 1917. Þá fer allt úr böndunum og áfengislyfseðlar taka að berast apótekum í stríðum straumum. Í þeim mánuði er hinu algera áfengisbanni á Íslandi lokið og hafði það þá staðið í tæp þrjú ár. Sá tími, sem áfengisbann var algert eða því sem næst, var ekki langur en það voru farsæl ár á ýmsan veg þó að blikur heimsstyrjaldar bæri við sjónarrönd. Sem dæmi um áhrif bannsins má nefna að Jón Magnússon, þá bæjarfógeti í Reykjavík og síðar forsætisráðherra, sagði í ræðu haustið 1916 að borgarstjóri hefði skýrt sér frá því “að nú væri ekkert þurfamannaheimili á sveitarframfæri hér vegna áfengisnautnar framfærslumanns, en áður var hundraðstala á þurfamannaheimilum vegna áfengisnautnar allhá.” Þá sagði bæjarfógeti enn fremur að áður hefði verið erfitt að lögskrá á fiskiskipin vegna ölvunar skipverja en nú sæjust yfirleitt ekki ölvaðir menn við lögskráningu. Og hann bætti við: “Það er því ljóst, að ekki getur komið til mála að aftaka eða lina á aðflutningsbanninu. En það þarf að fá hjá þinginu fé til þess að geta haft sérstakar varnir gegn aðflutningi áfengis.”

Jón Sigtryggsson, yfirfangavörður í Reykjavík, skrifaði merka ritgerð 1941 og nefndi hana Ölvun og glæpi. Þar segir m.a. um bannárin: “Vínbruggun þekktist ekki á þeim árum.” Enn fremur: “Árin 1916 og 1917 var því enginn íslenskur maður settur í fangelsi fyrir glæp eða gróft afbrot. Fólk er beðið að festa þetta í huga. Þessi umræddu ár eru líklega einstök í sögu íslenskra fangelsismála. Og hver er orsökin? Hún er tvímælalaust sú ein að þessi ár er landið “þurrt”. Það er algert bindindi um áfengi í landinu og aðeins þau tvö ár í sögu landsins.” Og enn segir Jón Sigtryggsson: “Samkvæmt upplýsingum frá herra Sigurði Péturssyni, fyrrv. fangaverði, fékk Reykjavíkurbær húsnæði fyrir þrjár fjölskyldur í Hegningarhúsinu um alllangan tíma. Höfðu þær verið húsvilltar.”

En hvað var það sem gerðist eftir að læknabrennivínið kom til sögunnar? Ýmsir læknar tóku að gefa út lyfseðla á áfengi og sumir allgálauslega. Frægt er dæmið um lækninn vestra sem spurði þegar hann var búinn að skrifa áfengislyfseðil á nafn nýlátins bónda að beiðni nágranna þess sem dáinn var: “Og drekkur hann enn?” Þegar sá möguleiki var gefinn að hafa undir höndum löglega fengið áfengi, keypt í apóteki gegn framvísun lyfseðils, þá var auðvelt að neyta smyglaðs áfengis og heimabruggs í blóra við það. Um breytinguna segir Jón Sigtryggsson: “Drykkjuslark byrjar aftur. Klefar Hegningarhússins fyllast smám saman.”

Þó að læknabrennivínið drægi dilk á eftir sér voru alþingismenn síður en svo þeirrar skoðunar að hverfa bæri frá ákveðinni stefnu í bannmálinu. Á þinginu 1917 voru ýmsar breytingar gerðar á bannlögunum og margar til bóta. Hert skyldi eftirlit með skipum, sem til landsins kæmu, og einnig ýmsum farangri sem frá útlöndum væri fluttur. Þá skyldi skerpt eftirlit með notkun áfengis til iðnaðar. Lögin voru síðan gefin út með þessum breytingum 14. nóvember 1917 og voru nr. 91.

Erlendis dró til nokkurra tíðinda 1919. Þá voru sett bannlög í Bandaríkjum Norður-Ameríku og Finnlandi og brennivínsbann lögleitt í Noregi.

Árið 1921 voru enn gerðar breytingar til bóta á bannlögunum. En það ár var einnig samþykkt frumvarp til laga um ríkiseinkasölu á áfengi. Komu þau lög til framkvæmda 1. janúar 1922 og segir nánar af því í næsta kafla.

SPÁNARVÍN
Á öðrum og þriðja áratug þessarar aldar var saltfiskur helsta útflutningsvara Íslendinga ásamt saltsíld. Hraðfrystiiðnaður hafði ekki rutt sér til rúms og gerði það raunar ekki fyrr en á fjórða og fimmta áratugnum. Fjárhagur ríkisins var þess vegna mjög háður því að kleift reyndist að selja saltfisk með góðum kjörum. Veturinn 1921 voru lausir viðskiptasamningar við Spánverja en á Spáni hafði um langan aldur verið mikilvægur markaður fyrir íslenskan saltfisk. En þegar ganga átti frá nýjum samningi kom í ljós að Spánverjar myndu tvöfalda innflutningstolla á íslenskan fisk nema
Íslendingar breyttu löggjöf samþykktri af Alþingi, afnæmu aðflutningsbann á áfengi.

– Svo frekleg íhlutun um innanríkismál sjálfstæðrar þjóðar var hér á döfinni að fjöldi bestu manna bæði í Evrópu og Ameríku reis upp til andmæla, m.a. Bryan utanríkisráðherra Bandaríkjanna. Spánverjar létu ekki segjast. Og það mættum við muna að þarna gripu þeir til þvingunaraðgerða sem voru stórum ruddalegri, ósvífnari og siðlausari en framkoma Breta var nokkru sinni í þorskastríðunum – og var þó engum herskipum beitt. Hins vegar skyldi svelta fámennustu og eina yngstu fullvalda þjóð veraldar til hlýðni. Lýðræðislega sett lög skyldu afnumin til þess að spænskir áfengisframleiðendur misstu ekki spón úr aski sínum. Klær áfengisauðvaldsins komu greinilega í ljós þar sem það teygði sig gírugt undan sauðargærunni sem það bregður jafnan yfir sig. Hvar voru nú orðin fögru um frelsi og sjálfsákvörðunarrétt?

Alþingi bognaði í þessu stríði. Samþykkt var undanþága frá bannlögunum og leyft að flytja inn veik vín (þ.e. vín með 21% eða minna áfengi miðað við rúmmál). Jafnframt var sett á stofn Áfengisverslun ríkisins (1. jan. 1922) og hóf hún innflutning spænskra vína í júlí 1922.

Í þingsályktunartillögu, sem samþykkt var 11. maí 1923, sagði svo: “Alþingi ályktar að lýsa yfir því, að þó að nú hafi verið afgreidd frá þinginu lög um undanþágu frá lögunum um aðflutningsbann á áfengi, vegna samninga við Spánverja, þá er það gert af knýjandi nauðsyn, en ekki af því, að Alþingi vildi hverfa frá þessari löggjöf, sem í fyrstu var sett á grundvelli þjóðaratkvæðagreiðslu.”

En Jón Baldvinsson, sem greiddi atkvæði gegn Spánarsamningunum, lét svo um mælt að með þeim væri gengið að bannlögunum dauðum. Og Vilmundur Jónsson landlæknir sagði í ræðu á Alþingi áratug síðar: “Meðan áfengisbannið var fullkomnast var drykkjuskapur áreiðanlega minnstur í landinu” og “með hverri tilslökun hefur drykkjuskapur aukist.”

Samkvæmt breytingum þessum á bannlögunum (undanþágunni frá þeim) voru sölustaðir áfengis ákveðnir 7 á landinu og áfengisveitingastaður einn, Reykjavík. Ekki fengu sveitarfélög rétt til að neita því að áfengissala yrði sett á stofn eins og verið hafði samkvæmt lögunum frá 1900. Kaupstaðir stóðu því berskjaldaðir gegn innrás sölubúða Áfengisverslunar ríkisins. Mótmæli voru ekki tekin til greina. Á Akureyri mótmæltu þó 900 af 1600 kjósendum áfengisútsölu, á Ísafirði 739 af 980 og í Vestmannaeyjum 900 af 1100 svo að dæmi séu tekin.

Heldur hefur sigið á ógæfuhliðina, hvað þetta varðar, frá því sem var í upphafi þriðja áratugarins. Í ársbyrjun 1992 voru útsölustaðir ÁTVR 19 og af þeim voru 4 í Reykjavík. Enn verr hefur þó til tekist með áfengissöluhúsin. Þessum drykkjuskólum – en svo nefndi Þórarinn Björnsson skólameistari áfengisveitingahúsin – hefur verið fjölgað svo geigvænlega síðustu árin að í óefni stefnir ef ekki verður spyrnt við fótum sem allra fyrst. Í ársbyrjun 1992 voru 203 áfengisveitingahús í landinu, 99 í Reykjavík og 104 utan borgarmarkanna; þar að auki höfðu 26 veitingahús haft tímabundið leyfi til áfengisveitinga sumarið 1991, öll utan Reykjavíkur.

Á Alþingi 1923 lögðu þeir Magnús Jónsson og Pétur Ottesen fram frumvarp til laga um stofnun sjóðs til eflingar bindindisstarfsemi í landinu. Skyldi ágóði af áfengissölu renna í sérstakan sjóð sem nota skyldi til bindindisstarfs og verndar áfengislöggjöfinni. Frumvarpið varð ekki útrætt.

Læknaþing, sem haldið var á Akureyri sumarið 1924, samþykkti að skora á ríkisstjórnina að láta ekki drykkfellda lækna sitja í embættum og “að hlutast til um, að felld verði úr núgildandi lögum heimild lyfsala og héraðslækna, til þess að selja mönnum áfenga drykki eftir lyfseðlum.” Slíkt var álit bestu manna læknastéttarinnar á læknabrennivíninu sjö árum eftir að útgáfa áfengislyfseðla hófst.

Þrem árum eftir að hafinn var innflutningur spænskra vína kvað svo mjög að drykkjuskap í Reykjavík að bæjarstjórn samþykkti með öllum atkvæðum nema einu “að kjósa 5 manna nefnd til að athuga, á hvern hátt er hægt að draga úr áfengisbölinu í bænum.”

Tæpum þrem mánuðum fyrr (8. júní 1925) höfðu bannlögin verið gefin út með nokkrum breytingum sem Alþingi hafði samþykkt. Í þeim fólst að að viðurlög við bannlagabrotum, einkum smygli, voru gerð strangari en verið hafði.

SAMRÆMD ÁFENGISLÖG
Vorið 1928 samþykkti Alþingi ný áfengislög. Flest ákvæði eldri laga um áfengismál voru færð saman í eina heild og samræmd. Lögin voru nr. 64 frá 7. maí 1928. Að nokkru var stuðst við áfengislöggjöf Finna.

Nýmæli voru þau helst að áfengisauglýsingar voru bannaðar, bruggáhöld skyldu gerð upptæk þótt ónotuð væru og ríkisstjórninni einni var heimilað að flytja inn og selja áfengi, einnig vínanda til nota í iðnaði. Þá var öllum skipum bannað að flytja áfengi til landsins nema það sem fara átti til Áfengisverslunar ríkisins. Sendiráðsmenn höfðu ekki lengur heimild til að flytja inn áfengi en skyldu fá skammt sinn hjá Áfengisversluninni. Skipsforði, annar en Spánarvín, var afnuminn. Þá var lögfest að lögreglustjórar mættu án dómsúrskurðar leita í húsum þeirra sem grunaðir væru um smygl, bruggun eða aðra ólöglega meðferð áfengis. Löggæsla var hert. Ölvun á almannafæri var látin varða sektum. Öll refsiákvæði voru skerpt, einkum ef trúnaðarmenn ríkisins og aðrir sem ábyrgðarmiklum störfum gegndu væru ölvaðir við verk sín. Yngri mönnum en 21 árs mátti ekki afhenda áfengi. Og veitingahús, sem leyfi höfðu til áfengisveitinga, máttu einungis selja áfengi með mat í borðsal á vissum tímum.

Margt gott má segja um þessi lög. Þar sést greinilegur vilji löggjafans til að sporna við frekari landvinningum áfengissala en orðið höfðu þegarSpánarundanþágan var samþykkt.

Á þessu þingi voru og samþykkt lög um einkasölu ríkisins á áfengi.

AFNÁM ÁFENGISBANNS
Þau tíðindi gerðust erlendis 1932 að áfengisbann var afnumið í Finnlandi. Skömmu áður eða 1927 hafði brennivínsbannið verið afnumið í Noregi. Þetta ýtti mjög undir þau öfl sem vildu leifarnar af áfengisbanninu á Íslandi feigar.

Samkvæmt ákvörðun Alþingis fór fram þjóðaratkvæðagreiðsla um afnám banns við innflutningi sterkra drykkja 21. október 1933. Kosningaþátttaka var dræm. Rúmur helmingur kjósenda mætti ekki til leiks. Aðeins 45,3% þeirra sem á kjörskrá voru greiddu atkvæði. Af greiddum atkvæðum voru 2,4% ógild. 57.7% þeirra sem atkvæði greiddu vildu afnema bannið en það var aðeins rúmur fjórðungur  (25,5%) atkvæðisbærra manna. Þessi fjórðungur var látinn nægja til að greiða slitrunum af bannlögunum banahöggið.

Ekki voru lögin samt numin úr gildi strax. Rúmt ár leið þar til Alþingi samþykkti ný áfengislög. Það gerðist 9. janúar 1935. Lögin voru nr. 33 og gengu í gildi 1. febrúar. Þá voru liðin 20 ár og einum mánuði betur frá því að bannlögin komu að fullu til framkvæmda. Þessi lög, sem voru látin víkja bannlögunum úr sessi, stóðu mjög að baki aldamótalögunum og áfengislögunum frá 1928, m.a. misstu sveitarfélög réttinn til að hafna verslun með áfengi.

Saga bannlaganna er í raun eitt skýrasta dæmið, sem þekkt er, um starfshætti þeirra afla er  krókinn maka á sölu þess vímuefnis sem  eitt er lögleyft hér um slóðir: Meðan lögin og framkvæmd þeirra eru nokkurn vegin fullkomin (1915-1917) blómgast fagurt mannlíf í landinu. Þá er reynt að rjúfa glufu í varnarvegginn. Það tekst. Og ólöglegt áfengi rennur í farveg hins löglega. Flóðgáttirnar eru síðan opnaðar með hörkulegum ofbeldisaðgerðum og yfirgangi áfengissala sem nota siðferðilega slappa ríkisstjórn á Spáni sem verkfæri. Samtímis hefja íslenskar málpípur áfengisframleiðenda sönginn um að smygl og brugg séu afleiðingar bannsins. Og þó að flestum skyni gæddum mönnum væri ljóst í upphafi að þessu var ekki þannig varið heldur sigldu bruggarar og smyglarar lygnan sjó í kjölfar læknabrennivíns, Spánarvína og annarra undanþága frá bannlögunum hefur söngur þessi, falskur og hjáróma, verið það oft sunginn að jafnvel  sæmilegustu menn hafa tekið við þeim vafasömu upplýsingum, er hann flytur, sem staðreyndum og jafnvel gert þær að trúarjátningu sinni. Enn í dag ganga þessar firrur ljósum logum, oft tengdar hinni einfeldningslegu alhæfingu: “Ég er á móti öllum boðum og bönnum.”

Nokkrar breytingar voru gerðar á áfengislögunum frá 1935 er tímar liðu. Þessar voru helstar:

Árið 1941 var leyft að brugga í landinu öl sem hafði “inni að halda meira en 2 1/2 % af vínanda að rúmmáli” til að selja breska setuliðinu sem hér var þá.

Árið 1943, 18. febrúar, var lögum breytt á þann veg að Áfengisverslun ríkisins var heimilað að setja á stofn áfengisútsölur í kaupstöðum og kauptúnum, en þó því aðeins að efnt yrði til almennrar atkvæðagreiðslu um hvort það skyldi gert og meiri hluti greiddra atkvæða reyndist samþykkja stofnun útsölunnar; hið sama gilti ef óskað væri eftir að leggja niður áfengisútsölu.

NÝ ÁFENGISLÖG
Enn voru ný áfengislög samþykkt árið 1954 . Þau voru að ýmsu leyti fyllri en þau lög sem áður giltu. Í 1. gr. laganna var til að mynda tekið fram að tilgangur þeirra væri “að vinna gegn misnotkun áfengis í landinu og útrýma því böli sem henni er samfara.”

Í lögunum voru skýrari ákvæði um áfengisvarnir en áður höfðu verið. Auk áfengisvarnanefnda í hverri byggð, en þær höfðu verið settar á laggir með lögunum 1935, var nú stofnað Áfengisvarnaráð sem kjörið skyldi af Alþingi, svo og embætti áfengisvarnaráðunautar ríkisstjórnarinnar.

Heimilt skyldi eftir lögunum að setja á stofn áfengisútsölur í kaupstöðum en þó einungis ef fullnægt væri sömu skilyrðum og sett voru í lögunum frá 1943.

Ákvæði voru um að í kaupstöðum, þar sem áfengisútsala væri, gæti ráðherra heimilað veitingahúsum að selja áfengi til neyslu á staðnum; utan kaupstaða mætti og veita slík leyfi ef talið væri að veitingahúsareksturinn væri aðallega fyrir erlenda ferðamenn. Leita skyldi umsagnar bæjarstjórnar og áfengisvarnanefndar áður en slíkt leyfi væri veitt í kaupstað en sýslunefndar utan kaupstaða. Í lögunum voru einnig ákvæði um gjöld fyrir áfengisveitingaleyfi og eftirlit með áfengisveitingahúsum.

Ráðherra hafði verið heimilt samkvæmt lögunum frá 1935 að ákveða með reglugerð  “hámark þess áfengis, sem áfengisverslun og útsölur mega afhenda einstaklingum,” með öðrum orðum áfengisskömmtun. Til þessa hafði verið gripið um skeið á stríðsárunum (skömmtun, áfengisbækur). Þessi heimild er einnig í lögunum frá 1954 og enn í fullu gildi.

Árið 1949 höfðu verið sett ný lög um meðferð ölvaðra manna og drykkjusjúkra. Þar hafði verið ákveðin stofnun gæsluvistarsjóðs og var vikið að framlögum í þann sjóð í nýju áfengislögunum.

“HÖFUM VIÐ GENGIÐ TIL GÓÐS?”
Áfengislög þau sem nú eru í gildi eru að stofni til nr. 82 frá 2. júlí 1969.

Í þessum lögum var um nokkrar breytingar að ræða frá lögunum sem samþykkt voru 1954. Þó að þær virðist ekki veigamiklar hafa þær sumar hverjar dregið nokkurn dilk á eftir sér. Rýmkaðar voru að nokkru heimildir til að fá veitingamönnum leyfi til áfengisveitinga í hendur, m.a. á þann veg að íbúar kaupstaða, sem hafnað höfðu áfengisútsölu, gátu setið uppi með áfengisveitingahús ef bæjarstjórn var samþykk rekstri slíkra húsa og taldi sig hafa rétt til að hundsa vilja meirihluta kjósenda. Hins vegar var ráðherra óheimilt að veita slíkt leyfi ef hlutaðeigandi bæjarstjórn eða sveitarstjórn var andvíg því. Þá var einungis heimilt að veita leyfi til áfengisveitinga utan kaupstaða á tímabilinu 1. júní til 30. september.

Í lögunum voru nokkru skýrari ákvæði um ungmenni og áfengisveitingastaði en voru í lögunum frá 1954. Þar sagði: “Ungmennum yngri en 18 ára er óheimil dvöl eftir kl. 8 að kvöldi á veitingastað, þar sem vínveitingar eru leyfðar, nema í fylgd með foreldrum sínum eða maka.”

Smávægilegar breytingar voru gerðar á lögunum 1971 og 1978, einkum hvað varðaði refsingar fyrir áfengislagabrot.

Vorið 1983 samþykkti Alþingi frumvarp til laga um breytingu á lögum um grunnskóla þar sem fræðsla “um áhrif af neyslu áfengis og annarra ávana- og fíkniefna” er felld inn í þau lög.

Vorið 1984 var áfengislögum breytt á þann veg að áfengisveitingahúsum utan kaupstaða var heimilað að selja áfengi allt árið.

Á vordögum 1986 samþykkti Alþingi eftir litlar umræður frumvarp um breytingu á lögum um verslun ríkisins með áfengi, tóbak og lyf. Þar er fjármálaráðherra heimilað að veita öðrum aðiljum en Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins “leyfi til að framleiða áfenga drykki.”  Með þeirri samþykkt var horfið frá þeirri meginstefnu í áfengismálum að leitast við að koma í veg fyrir að einstaklingar högnuðust á auknum drykkjuskap í landinu. Þarna réðu mestu, ef litið er á greinargerð með frumvarpinu, gróðavonir fyrirtækis sem “lætur framleiða vodka fyrir sig í Stóra-Bretlandi.”

Enn er þess að geta að í sumarbyrjun 1988 samþykkti Alþingi frumvarp til laga um breytingu á áfengislögum þar sem felldur var niður 3. málsliður 3. greinar laganna, en það merkti að heimilt skyldi að flytja inn í landið áfengt öl. Sala á slíku öli frá innlendum ölgerðum var þá jafnframt heimiluð. Lög þessi tóku gildi 1. mars 1989.

Það ár voru gerðar nokkrar breytingar á áfengislögum. Auk orðalagsbreytinga skal sérstaklega bent á tvennt: Í lögunum segir nú: “Ríkisstjórninni er heimilt að setja á stofn útsölustaði áfengis, en þó aðeins í sveitarfélögum þar sem meirihluti íbúanna býr í þéttbýli og íbúafjöldi hefur náð a.m.k. 1000 í þrjú ár samfellt.” Önnur ákvæði um stofnun áfengisútsölu eru óbreytt. Þá er nú í lögunum svo fyrir mælt að heimild til að veita veitingastöðum leyfi til áfengisveitinga sé hjá lögreglustjóra en ekki dómsmálaráðherra. Óheimilt er að veita slíkt leyfi ef sveitarstjórn er því andvíg enda hafi hún leitað álits áfengisvarnanefndar.

“MÖRKUN OPINBERRAR STEFNU”
Hinn 7. maí 1981 samþykkti Alþingi samhljóða þingsályktun um mörkun opinberrar stefnu í áfengismálum. Ríkisstjórnin samþykkti síðan 30. desember 1982 að skipuð yrði nefnd á hennar vegum og skyldi hún vinna að undirbúningi tillagna í samræmi við þingsályktunina. Með bréfi 19. maí 1983 skipaði heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra nefndina. Páll Sigurðsson ráðuneytisstjóri var formaður hennar en auk hans áttu 16 menn sæti í henni, m.a. fulltrúar allra þingflokka. Nefndin vann mjög gott starf. Hún skipti sér í þrjá starfshópa sem könnuðu ýtarlega og samviskusamlega mismunandi þætti áfengismála. Nefndin skilaði samhljóða áliti til heilbrigðis- og- tryggingamálaráðherra 6. janúar 1987.

Þessar tillögur um áfengismálastefnu, sem unnið var að samkvæmt þingsályktun Alþingis, voru aldrei lagðar fram á þingi. Hins vegar ganga ýmsar þær breytingar, sem gerðar voru á áfengislögum eftir að nefndin lagði fram tillögur sínar og getið er hér framar, þvert á hugmyndir hennar. Í tillögum hennar segir til að mynda um áfengt öl: “Áfengismálanefnd ríkisstjórnarinnar er falið að gera tillögur  í samræmi við markaða stefnu Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar, sem er m.a. að minnka áfengisneyslu um fjórðung. Kemur því ekki til greina að bæta nýjum gerðum af áfengi við þær sem fyrir eru.”

Með bréfi, dags. 19. des. 1989, skipaði heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra nefnd sem falið var að gera tillögur að sérstökum áfengisvarnalögum með svipuðum hætti og gert hefur verið um tóbaksvarnir. “Nefndinni var fengið það hlutverk,” eins og segir í athugasemdum við lagafrumvarpið sem hún samdi, “að endurskoða þau ákvæði í áfengislögum nr. 82/1969, með síðari breytingum, sem fjalla um áfengisvarnir, svo og lög nr. 39/1964 um meðferð ölvaðra manna og drykkjusjúkra, með síðari breytingum.

Nefndinni var ætlað að taka sérstakt tillit til samþykkta Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar í þessum málum og vinna úr áliti Áfengismálanefndar ríkisstjórnarinnar frá janúar 1987, hvað snertir áfengisvarnir, en sú nefnd starfaði á árunum 1983 til 1986 og gerði tillögu um mótun heildarstefnu í áfengismálum.” Enn fremur segir í athugasemdunum: “Nefndin hóf störf vorið 1990 og vann að málinu sleitulaust í hálft annað ár.” Nefndin hafði samráð við fjölmarga aðilja meðan hún sat að störfum, m.a. boðaði heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra til fjölmennrar ráðstefnu um mótun stefnu í vímuefnavörnum um mánaðamótin nóvember – desember 1991. Er því óhætt að segja að ekki hafi verið kastað til höndum við að semja frumvarp það til laga um “áfengisvarnir og aðrar vímuefnavarnir” sem heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra lagði fram á Alþingi vorið 1992.

Auðsætt er af því sem borið hefur verið saman í þetta kver að hinir bestu menn hafa lengi gert sér ljóst að þörf er stefnu í áfengismálum. Á hverjum tíma birtist stefna stjórnvalda í lögum og reglugerðum og hvernig að því er staðið að framfylgja því sem þar er mælt fyrir um. Nokkur misbrestur hefur stundum orðið á því að andi áfengislaga réði þegar til framkvæmda hefur komið. Nægir þar að minna á læknabrennivínið á öndverðri öld vorri og sölu bruggefna á henni ofanverðri.

Sæmilega vitibornu fólki ætti að vera ljóst  að gamla tuggan margþvælda um að menn séu á móti öllum boðum og bönnum er fáránleg alhæfing. Um aldir hafa menn gert sér ljóst að kynning, dreifing og sala fíkni- og vímuefna hlýtur að lúta öðrum lögmálum en verslun með almennan neysluvarning. – Líklegt er og að þeir séu ekki margir sem stuðla vilja að því að áfengi megi selja og veita hvar sem er, hvenær sem er og hverjum sem er.

Ólafur Haukur Árnason